اربابان باغ اناری
مروری بر سرگذشت عمارت ارباب هرمز
کوکب طاهباز
Kokab.tahbaz@gmail.com
عمارت زیبای ارباب هرمز در باغ اناری و در اراضی سرسبز مجیدآباد واقع شده است و به همین دلیل قبل از نام ارباب هرمز به آن عمارت مجیدآباد می گفتند. در ابتدا این اراضی تحت تملک حاجب الدوله، وزیر دربار عهد ناصری بود. او مجیدآباد را به نام پسرش مجید نامگذاری کرده بود و گاهی نیز از آن به عنوان شکارگاه و تفرج گاه ناصرالدین شاه استفاده می کرد. بعدها نیز به جهت آب و هوای مناسبی که مجید آباد برای کشاورزی داشت، باغی پر از درختان انار در آن احداث کرد تا سرآمد همه انارستانهای معروف تهران باشد. می گویند اما انارهای باغ اناری بسیار درشت و خوش طعم و آبدار و پرخاصیت بودند. حتی حالا که از آن درختان پربار انار خبری نیست، هر ساله فرهنگسرای اشراق به جهت همسایگی با باغ اناری خود را میزبان جشنواره انار در تهران می داند. القصه، روزگار به جایی رسید که اجل به پسر حاجب الدوله مجال زندگی نداد و حاجب الدوله با دلی شکسته حسرتیِ پسر را به امیر مفخم، از سران ایل بختیاری فروخت. امیر مفخم یکی از پرنفوذترین و مهمترین افراد خانواده بزرگ بختیاری بود که او نیز سرگذشت جالبی دارد. او به مدت ده سال از ولیعهد مظفرالدین شاه یعنی محمدعلی میرزا در تبریز محافظت کرد و در دوره پادشاهی او به ریاست قشون رسید. او سالها در کنار محمدعلی شاه با مشروطه مخالفت کرد ولی در ماجرای فتح تهران، از آنجا که به هم ولایتی های بختیاری اش بخصوص پسر عمویش، علیقلی خان سردار اسعد بختیاری، ارادت بیشتری داشت، پادشاه را رها کرد و دروازه های تهران را به روی مشروطه خواهان گشود (بعدها نیز این ماجرا الگویی شد برای برادرزاده اش شاپور بختیار که در انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ با توصیه همرزمانش در جبهه ملی، مرزهای ایران را برای امام خمینی باز کند). امیر مفخم پس از استبداد صغیر، برای مشروطه جنگید و نقش بسیار موثری در خواباندن هرج و مرج و شورشهای پس از مشروطه داشت تا اینکه ده سال بعد از پیروزی مشروطه و بعد از برادرش سردار محتشم در کابینه پسر عمویش صمصام السلطنه به وزارت جنگ احمد شاه منصوب گردید. و بالاخره بعد از انقراض سلسله قاجار و با آمدن رضا شاه، خانه نشین شد.
منزل اصلی او در زمان وزارت جنگی، در مرکز تهران قرار داشت و در خیابان سپه، به نام باستیون معروف بود (باستیون: قلعه، برج و محل ذخیره مهمات) که در واقع مقر فرماندهی قشون و انبار مهمات بود که در حال حاضر جز یک سردر آجری قدیمی چیزی از باستیون باقی نمانده و اکنون جای خود را به فروشگاه زنجیره ای اتکا، شعبه باستیون داده است. البته امیر مفخم بختیاری سه عمارت دیگر نیز داشته است: یک عمارت ییلاقی در مجیدآباد (همین عمارت ارباب هرمز) که در شرق تهران است، یک قلعه-باغ در دزک و یک قلعه-باغ در خمین که همگی به سبک معماری باغ-کوشک و البته سلیقه نظامی گرایانه و خاص ایلخانی- عشایری ساخته شده اند. نظامی گری از مشاغل موروثی و از وظایف دولتی و ملی خاندان بختیاری بود و آنان از نظامیان قدرتمند ایرانی به شمار می آمدند. بنابراین خانه های خود را نیز به جهت رفت و آمدهای نظامی و نگهداری از مهمات قشون، شبیه قلعه ها می ساختند. از مقایسه شاخصه های خاص این خانه-قلعه ها می‌توان به سلیقه خاندان بختیاری و بخصوص امیر مفخم در معماری این ساختمان ها دست یافت.
قلعه خمین
قلعه دزک
عمارت ارباب هرمز
ترکیب گچ و آجردر نما، قرینه سازی های خوش ترکیب و پر تاکید، ساخت گوشواره هایی در طرفین ساختمان همچون برج در قلعه ها، ستونهای بلند و جفتی، پنجره های گره چینی، سقف های چوبی، حیاط حوض دار و سنگفرش شده، حوضخانه تابستانی همکف با چشم انداز حیاط همچون چادر عشایری، طاقچه ها و رف های متعدد در اتاقها، ایوان با چشم اندازی رو به باغ و طارمی های بدون جوش، از شباهتهای معماری بناهای بختیاری ست.
سقف قلعه خمین
سقف قلعه دزک
سقف عمارت ارباب هرمز
امیر افخم بختیاری از عمارت ییلاقی باغ اناری تهران، فقط جهت پذیرایی از اشخاص رده بالا مثل شاهزادگان و وزرا و طیف گسترده ای از سرشناسان بختیاری و فرزندان و بستگان آنان استفاده می کرد. پسرانش فتحعلی خان سردار معظم( پدر تیمور بختیار) و ابوالقاسم خان بختیار و همینطور برادرانش: سردار جنگ، سردار محتشم و سردار فاتح (پدر شاپور بختیار) و عموزادگانش: اسفندیار خان(ایلخان بختیاری و پدر ثریا بختیاری)، علیقلی خان سردار اسعد بختیاری، نجفقلی خان صمصام السلطنه(صدر اعظم احمد شاه)، خسروخان سردار ظفر، سردار مریم(مادر علیمردان خان سردار شهید)، یوسف خان امیرمجاهد و فرزندان همگی آنان که جملگی حامی مشروطه بودند، به این عمارت رفت و آمد داشته اند؛ گویی اینجا خانه سربازان مشروطه است.
سرشناسان بختیاری دوره قاجار
باغ-قلعه دِزک در ۳۴ کیلومتری شهرکرد نیز با ترکیبی مشابه و با همان ارزشهای معماری ذکر شده و همچنین با داشتن کتابخانه ای بزرگ، محلی برای رسومات خانوادگی و پناهگاه امنی برای اندیشمندان در جنگ جهانی اول بود. در طول این جنگ امیر مفخم بختیاری و خانواده اش از علی اکبر دهخدا، وحید دستگردی، فرخی یزدی، ملک الشعرای بهار، دکتر محمد مصدق و …. در این قلعه پذیرایی کرده اند. دهخدا نیز کتاب امثال و حکم و همچنین مقدمات لغتنامه را در کتابخانه همین قلعه فراهم کرده است. امیر مفخم باغ قلعه خمین را نیز با همان سلیقه برای برادرش سردار محتشم ساخت و به جهت همجواری با علمای بزرگ خمین، همراه با خانواده اش و تا پایان عمر یعنی تا سال ۱۳۲۵ خورشیدی در همانجا زندگی کرد. امیر مفخم که با برادرش نصیر خان سردار جنگ، تجربیات و مشترکات زیادی داشت، دختران برادرش را به عقد پسرانش درآورده بود. او دو پسر داشت، یکی فتحعلی خان که در دوره پهلوی نماینده شهر کرد در مجلس بود و یکی ابوالقاسم خان که از منتقدین سرسخت دولت پهلوی بود. ابوالقاسم که در انگلستان در رشته برق و الکترونیک تحصیل کرده بود در سال ۱۳۱۴ با دختر عمویش بی بی عظیمه در تهران ازدواج کرده و ساکن عمارت باغ اناری شدند؛ اما از آنجا که هر دو آنها از منتقدین سیاسی دوره پهلوی بودند، بعد از چند سال از تهران به سرزمین مادری کوچ کردند و فعالیتهای چریکی و مبارزاتی خود را در ایل ادامه دادند. تا آنکه ابوالقاسم خان دستگیر شد و بعد از تحمل سالها حبس در زندان به طرز مشکوکی درگذشت. بانوی عمارت باغ اناری، بی بی عظیمه، نیز در مبارزات و جنگ های همسرش ابوالقاسم خان مشارکت داشت و غیر از آن خودش نیز شاعری توانا بود. او اشعار محلی و عامیانه زیبایی را به زبان بختیاری و در وصف مبارزات همسرش سروده است. ترانه معروف “مره‌جنگه” از سروده های اوست.
ابواقاسم خان بختیاری و همسرش بی بی عظیمه
بی بی عظیمه در سال ۱۳۲۷ هنگامی که همسرش در زندان بود، فروش اراضی مجید آباد و عمارت ییلاقی باغ اناری را در روزنامه ها آگهی کرد. هرمز آرش برای خرید آن اعلام آمادگی کرده و آن را در دو مرحله به نام خود و همسرش پری آگاهی خریداری نمود.
ارباب هرمز آرش
خانواده و خدمتکاران ارباب هرمز آرش
ارباب هرمز آرش، زرتشتی و متولد محله خیر آباد در یزد بود اما از نوجوانی در هندوستان زندگی می کرد و در هند کارخانه یخ سازی داشت. او و همسرش دو پسر به نامهای رویین تن و تهمتن و سه دختر به نامهای دلنواز، زرین و یاسمین داشتند. همگی خانواده بعد از خرید باغ مجیدآباد به ایران بازگشتند. ارباب هرمز که رویای شهرسازی داشت، با همکاری دوستان هم کیشش ارباب وفادار تفتی، ارباب دینیار مرزبان، ارباب مهربان، ارباب جمشید و ارباب رستم گیو تصمیم به آبادانی منطقه گرفت. سپس از گروهی از مهندسان فرانسوی خواست تا شهرکی مدرن طراحی کنند. آنها نام پروژه را تهران-پاریس گذاشتند. نقشه اصلی دارای ۴ فلکه و خیابان بندی های منظم بود که برای دسترسی آسان شماره‌گذاری شده بودند. با پیشرفت پروژه تهران-پاریس در دهه ۳۰ خورشیدی، سفارت آمریکا نیز یک رشته قنات از مبدا مجیدآباد خریداری کرد که آب را از فلکه اول به خیابان تخت جمشید یعنی خیابان طالقانی فعلی (سفارت آمریکا) می ریخت و آن قنات، قنات سفارت نام گرفت. کم کم خارجیان و بخصوص مستشاران آمریکایی جذب این شهرک مدرن می شدند و در منازل و آپارتمانهای آن سکونت می کردند؛ تا آنجا که آن منطقه به محله آمریکایی ها معروف شد. تا اینکه در سالهای دهه ۴۰ شهرداری تهران نام تهرانپارس را برای آن منطقه برگزید. البته تهرانپارس نیاز به امکانات شهری نیز داشت. ارباب هرمز برای آبادی و تهیه امکانات عمومی تهرانپارس نیز تلاشهای شایسته ای انجام داد و البته هر یک از اماکن و گذرهایی را که بدون کمک دولت و با هزینه خودش ساخته به نام بستگان و دوستان خود نامگذاری کرده است، از جمله: احداث و تامین بیمارستان بانوان آرش (این بیمارستان به یاد پسر ناکام ارباب هرمز، رویین تن آرش ساخته شد) ، مسجد بهار، مدرسه راهنمایی هرمز آرش، دبیرستان پری آگاهی(همسرش)، کمک به احداث مجموعه فرهنگی هنری مارکار، اهدای چندین هکتار از زمینهای مجیدآباد به سازمان هلال احمر، احداث خیابان تیرانداز (به نام پدرش با نام فعلی حجربن عدی)، فلکه اول: هرمز، فلکه دوم: تفتی، فلکه سوم: رویین تن(اشراق)، فلکه چهارم: وفادار، میدان استخر (او در جبهه شرقی باغ اناری استخری برای ذخیره آب مصرفی ساخته بود که آب قنات از آن تصفیه و وارد لوله ها می شد. شبها نیز مردم محله برای تفریحات خانوادگی از آن استفاده می‌کردند. بعدها اداره مالیات و دارایی آن استخر، تفریحگاه و زمینهای اطرافش را به عوض مالیاتهای نداده ی ارباب هرمز تصاحب کرد و بعدتر شهرک مسکونی دارایی در آن ساخته شد)، همچنین قسمتی از باغ اناری نیز برای احداث شهرک فرهنگیان به آموزش و پرورش داده شد. ارباب هرمز در سالهای پایانی زندگیش در طبقه بالای عمارت زندگی می کرد و طبقه پایین برای پذیرایی و مباشرین استفاده می‌شد. او ۸ شهریور ۱۳۵۱ در اثر بیماری قند درگذشت و در کنار پسرش در گورستان قصر فیروزه آرام گرفت. بازماندگانش نیز تا قبل از شروع انقلاب اسلامی در عمارت زندگی می کردند اما پس از انقلاب عمارت و باغ را رها و به خارج از ایران مهاجرت کردند. بعدها باغ اناری به “پارک پلیس” تبدیل شد و نامی بی تناسب به خود گرفت. در سال ۱۳۷۲ برای ساخت سریال تلویزیونی “باغ گیلاس” از آن استفاده شد. عمارتی که یادگار مشروطه خواهان شجاع و زرتشتیان نیکوکار بود، با اینکه درست در میانه پارک بزرگ و پر ترددی قرار داشت، در اثر ۳۰ سال بی توجهی روز به روز ویرانتر می‌شد. حتی با اینکه در سال ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی قرار گرفت، باز هم به عنوان پارکینگ اتومبیل های شهرداری، گاهی انبار پارک و گاهی استراحتگاه کارگران افغانی استفاده می شد. تا اینکه در سال ۱۳۹۰ جهت مرمت و بهره‌برداری به سازمان زیباسازی شهر تهران سپرده شد. از آنجا که این بنا در دوره های مختلف زندگی ش مکررا غیر اصولی بازسازی و استفاده شده بود، زیباسازی شهر تهران در آن از روشهای استحکام بخشی برای حفظ بنا استفاده کرده است و حتی برای جلوگیری از نفوذ رطوبت در پی ساختمان، بخش های رطوبت دهنده ای مانند سرویس بهداشتی را حذف کرده است.
بالاخره در سال ۱۳۹۳ مرمت ساختمان به پایان رسید و شکوه و زیبایی گذشته را بازیافت. سپس کاربری های مختلفی برای بهره برداری پیشنهاد شد: خانه تهران، موزه ادیان، موزه آبرنگ، موزه گرافیک، وی‌آی‌پی شهرداری و ….. که در نهایت با همکاری انجمن صنفی طراحان گرافیک و انتقال گنجینه ی آرشیو و اسناد انجمن، اولین موزه گرافیک آسیا در عمارت ارباب هرمز جای گرفت. شاید همزمانی قدمت گرافیک مدرن ایران و قدمت عمارت ارباب هرمز، بهترین بهانه برای همجواری این دو پدیده باشد. در حال حاضر موزه گرافیک ایران در دو بخش نمایشگاهی و پژوهشی فعال است و نمایشگاه های دائمی، ادواری و انفرادی در حوزه گرافیک را در تمام طول سال برگزار می‌کند. و همین بس است که او را سری و سامانی است.
منابع:
جین راف گارثویت،تاریخ سیاسی و اجتماعی بختیاری، ترجمه: مهراب امیری، انتشارات بهمن، تهران:۱۳۷۳.
مصطفی نوری، نخستین سفرنامه ناصرالدین شاه به مازندران، پیام بهارستان، د ۲،س ۲، ش ۷، تهران، ۱۳۸۹.
غلام عباس نوروزی بختیاری، کتاب آنزان، انتشارات آنزان، ۱۳۷۷
حبیب لاجوردی(ویراستار)، خاطرات شاپور بختیار، مرکز مطالعات خاورمیانه، دانشگاه هاروارد، ۱۳۷۵
نورالله دانشور علوی، تاریخ مشروطه ایران( جنبش وطن پرستان اصفهان و بختیاری)، کتابخانه دانش تهران، ۱۳۳۰
www.iranicaonline.org/articles/bakhtitari
www.sarzaminema.ir